Ngay sau ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng, Bộ Ngoại giao Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam đã tổ chức tiếp quản Bộ Ngoại giao của chính quyền Sài Gòn, nay là trụ sở của Sở Ngoại vụ Thành phố Hồ Chí Minh tại số 6 Alexandre de Rhodes.
Ngày 2/5/1975, Ban Ngoại vụ Thành phố Sài Gòn – Gia Định được thành lập. Sau khi Hiệp thương thống nhất đất nước ngày 25/4/1976, Sở Ngoại vụ Thành phố Hồ Chí Minh được thành lập, thay thế Ban Ngoại vụ. Sở Ngoại vụ TP Hồ Chí Minh là cơ quan đại diện phía Nam của Bộ Ngoại giao, đồng thời phụ trách công tác đối ngoại của Thành ủy và UBND TP Hồ Chí Minh. Dưới sự chỉ đạo thống nhất của Bộ Ngoại giao và Lãnh đạo TP. HCM, trong 50 năm qua, Sở Ngoại vụ TP đã khắc phục khó khăn, triển khai đường lối đối ngoại của Đảng và Nhà nước trên địa bàn TP Hồ Chí Minh, thực hiện các nhiệm vụ đối ngoại của TP, đóng góp một phần quan trọng trong quá trình xây dựng và phát triển TP HCM.
1. Những nhiệm vụ ngày đầu thành lập
Ngay sau ngày giải phóng, Thành phố Hồ Chí Minh đối mặt với muôn vàn khó khăn, thử thách trên cả ba phương diện: chính trị, kinh tế và xã hội. Trong bối cảnh hết sức phức tạp và gay go ấy, Thành phố vẫn mạnh dạn nhận lãnh và hoàn thành nhiều nhiệm vụ trọng yếu do Đảng và Nhà nước giao phó như tham gia thực hiện các nghĩa vụ quốc tế thông qua trực tiếp hỗ trợ nhân dân Campuchia tại Thủ đô Phnôm Pênh; tiếp nhận, quản lý và xử lý khối lượng lớn tài sản ngoại giao để lại bởi các phái đoàn, tổ chức quốc tế trước năm 1975 hay đón tiếp các đoàn khách quốc tế – những người bạn từng ủng hộ nhân dân Việt Nam trong kháng chiến – trở lại thăm Việt Nam.
Đặc biệt, trong giai đoạn khó khăn đó, đất nước ta, cụ thể là các tỉnh phía Nam, phải đối diện với một vấn đề nội bộ hết sức nhức nhối và phức tạp: làn sóng di tản ra nước ngoài bằng đường biển của người dân. Thực trạng này không chỉ gây ra những hệ lụy nghiêm trọng về nhân đạo, an ninh – trật tự, mà còn làm phát sinh những vấn đề nhạy cảm trong quan hệ quốc tế. Tại thời điểm lịch sử đó, Sở Ngoại vụ Thành phố Hồ Chí Minh được giao trọng trách là cơ quan chủ trì triển khai Chương trình đoàn tụ gia đình và Chương trình con lai – các chương trình mang ý nghĩa nhân đạo, nhằm bảo đảm quyền lợi của người dân một cách trật tự, an toàn và có kiểm soát.
2. Đóng góp cho quá trình bình thường hóa với Mỹ
Thành phố Hồ Chí Minh được xem là cái nôi khởi nguồn cho tiến trình bình thường hóa quan hệ Việt Nam – Hoa Kỳ thông qua các hoạt động hợp tác kinh tế và giáo dục. Chỉ một tháng sau khi Tổng thống Bill Clinton tuyên bố dỡ bỏ lệnh cấm vận thương mại (tháng 2/1994), vào tháng 3/1994, Hiệp hội Thương mại Hoa Kỳ (AmCham) tại Việt Nam và Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright (FETP) – tiền thân của Đại học Fulbright Việt Nam – đã chính thức ra đời tại Thành phố Hồ Chí Minh. Hai sáng kiến này được triển khai với sự hỗ trợ tích cực từ Sở Ngoại vụ và các sở, ngành Thành phố, thể hiện vai trò tiên phong và chủ động của Thành phố trong việc thúc đẩy quan hệ song phương.
Một dấu mốc đặc biệt quan trọng là việc thiết lập quan hệ hợp tác hữu nghị giữa Thành phố Hồ Chí Minh và Thành phố San Francisco, Bang California, Hoa Kỳ vào ngày 10/4/1995– ba tháng trước khi Việt Nam và Hoa Kỳ chính thức bình thường hóa quan hệ ngoại giao (tháng 7/1995). Việc ký kết này không chỉ thể hiện tính tiên phong của Thành phố Hồ Chí Minh trong việc triển khai đường lối đối ngoại của Đại hội VII: “Việt Nam muốn là bạn với tất cả các nước trong cộng đồng thế giới, phấn đấu vì hòa bình, độc lập và phát triển” mà góp phần đặt nền móng cho việc hình thành quan hệ Đối tác Chiến lược Toàn diện Việt Nam – Hoa Kỳ về sau.
3. Ngoại giao mở đường và chiến lược đối ngoại Thành phố Hồ Chí Minh:
Sau gần 50 năm phát triển, Sở Ngoại vụ Thành phố Hồ Chí Minh đã tham mưu Thành phố thiết lập quan hệ hữu nghị – hợp tác với 59 địa phương trên thế giới, là thành viên tích cực của nhiều tổ chức quốc tế như CityNet, C40, LUCI, World Cities Summit… Vai trò của công tác đối ngoại càng thể hiện rõ nét trong giai đoạn căng thẳng nhất khi Thành phố trở thành tâm dịch của cả nước. Nhờ chính sách thông tin minh bạch, đối thoại kịp thời đã giúp xây dựng lòng tin và sự đồng hành hiệu quả giữa chính quyền Thành phố và các cơ quan lãnh sự, tổ chức quốc tế trên địa bàn.
Cho đến nay, Thành phố Hồ Chí Minh vẫn là địa phương duy nhất trong cả nước có Sở Ngoại vụ đảm nhiệm chức năng “kép” – vừa là cơ quan thuộc Bộ Ngoại giao, thực hiện nhiệm vụ tham mưu và quản lý thống nhất các hoạt động đối ngoại trên địa bàn từ Đà Nẵng đến Cà Mau, vừa là cơ quan chuyên trách của Thành phố, trực tiếp triển khai công tác đối ngoại phục vụ phát triển kinh tế – xã hội địa phương. Tháng 4/2023, Thành phố và Bộ Ngoại giao đã ký kết Quy chế phối hợp trong công tác quản lý hoạt động của Sở Ngoại vụ TPHCM – đây là Quy chế phối hợp đầu tiên được Ban Cán sự Đảng Bộ Ngoại giao ký với Ban Thường vụ Thành ủy của một địa phương.
4. Thành phố Hồ Chí Minh mới – Mở rộng tầm vóc, nâng cao vị thế đối ngoại
TPHCM mới – được hình thành từ TPHCM hiện hữu cùng hai tỉnh Bình Dương và Bà Rịa – Vũng Tàu, với tổng diện tích hơn 6.770 km² và dân số hơn 14 triệu người – đã mở ra những cơ hội phát triển chưa từng có cho Thành phố. Tại buổi làm việc giữa Tổng Bí thư Tô Lâm với Ban Thường vụ Thành ủy, Tỉnh ủy ba địa phương, tầm nhìn mới cho TPHCM được xác định là trở thành “siêu đô thị quốc tế” của Đông Nam Á. Để hiện thực hóa tầm nhìn này, Thành phố cần những nỗ lực vượt bậc, đổi mới tư duy và phối hợp đồng bộ giữa các ngành, các lĩnh vực.
Với những cơ hội đó, công tác đối ngoại của Thành phố sẽ tập trung vào ba hướng lớn sau: (1) Tiếp tục quán triệt và triển khai hiệu quả các chỉ đạo của Trung ương; (2) Điều chỉnh, cập nhật Chiến lược nâng tầm công tác đối ngoại của TPHCM đến năm 2030 theo hướng làm sâu sắc quan hệ với các địa phương đã ký kết nghĩa; (3) Tăng cường năng lực hội nhập và sáng tạo trong hoạt động đối ngoại, tập trung thúc đẩy các chương trình hợp tác về đổi mới sáng tạo, phát triển hệ sinh thái trí tuệ nhân tạo, chuyển đổi số; mở rộng liên kết với các trung tâm công nghệ, viện nghiên cứu, trường đại học và doanh nghiệp sáng tạo hàng đầu thế giới; (4) chú trọng đào tạo đội ngũ cán bộ, chuyên gia và thế hệ trẻ có tư duy toàn cầu, kỹ năng số, năng lực ngoại ngữ và khả năng thích ứng với môi trường làm việc quốc tế – từ đó tạo nền tảng vững chắc để TPHCM trở thành một đô thị sáng tạo, hội nhập sâu rộng và có ảnh hưởng trong mạng lưới các thành phố toàn cầu.
Từ ngày 22 đến 23/8 Uỷ ban nhân dân TPHCM sẽ phối hợp với Bộ Ngoại giao tổ chức các hoạt động nhân kỷ niệm 80 năm thành lập ngành Ngoại giao Việt Nam (28/8/1945 – 28/8/2025) và 50 năm ngày thành lập Sở ngoại vụ (1975 – 2025), trong đó nổi bật là hoạt động dâng hoa tại Tượng đài Chủ tịch Hồ Chí Minh, triển lãm “80 năm Ngoại giao Việt Nam: Vinh dự và Tự hào”, Lễ kỷ niệm tại Nhà hát Thành phố, đối thoại chính sách “Ngoại giao Việt Nam: Tầm nhìn chiến lược và hợp tác địa phương”, đi bộ hữu nghị,…
Quỳnh Như
